Yalnızlık Yenildi Sevgili Kardeşim!

Metalaşan Yaşamlar ve Paralı Üniversite

YÖK başkanı gelir gelmez beklediğimiz neoliberal söylemleri yeniden gündeme getirmeye başladı. Zaten beklenilen bir durumdu, burada bizim açımızdan bir sorun yok. Kapitalizm geldiği aşama itibariyle her şeyi meta ekonomisinin bir parçası durumuna getirmeye her zamankinden daha hızlı bir biçimde devam ediyor. Ancak akılları kurcalayan bir durum var ki bu noktada ideolojik kirlilik had safhada. Duruma sosyalistlerin ve daha birçok muhalifin karşı çıkışı “yahu beleşe üniversite mi olur?” sığlığından öte tartışılmıyor her nedense[1].

Öncelikle karşı çıkışımız sadece üniversitelerle sınırlı değil. Kapitalizmin bir bütün olarak alınıp satılan bir meta haline getirdiği yaşam alanımızın tümüne dair bir itiraz. Bütüncül bir tarafı var bu itirazın ve duruşun. Komünist topluma dair tasavvurlarımızın hiç birinde beleşe yatmak gibi bir durum söz konusu değil. Sorun açıkça karı önceleyen ve kendi kurallarına göre işleyen bir piyasanın belirlediği değil, toplumsal ihtiyaçların, toplumun belli bir grubunun veya sınıfının diğer kesime veya sınıfa kurban edilmediği bir sistemde yaşamak. Buradan hareketle metalaşan yaşamın içerisinde ona karşı duruyoruz. Polanyici bir dille ifade edersek ekonomi-dışı önceliklerin salt ekonomik önceliklere ağır bastığı bir insanlık ve vicdan kaygısından hareket ediyoruz. Olay birilerinin kasıtlı veya kasıtsız olarak ifade ettiği gibi beleşe yaşamak sorunu değil yani. Tabi burada kapitalist toplumun kendi içsel çelişkilerine girmek gereksiz olur ancak sermayenin tahakkümünün ve önceliklerinin üniversitelerin içerisine sızması ölçüsünde bilim-iktidar ilişkilerine de girmek gerekecek.

Özellikle 1980 sonrasında hız kazanan eğitimin metalaştırılması süreci birçok proje çalışmasına da ön ayak oluyor aynı zamanda. Yani belli çalışma alanlarının özellikle sermaye tarafından desteklenmesi ve fonlanması söz konusu. Özellikle iktisat bölümlerinin diğer sosyal bilimsel alanlarla kendisine net sınırlar çizmesi ve tarihsel maddi düzlemin üzerinde bir dizi fetişleşmiş kategorik ayrımlarla tüm ekonomik faaliyeti açıklamaya çalışmasının temeli de buna dayalı. “Para eden” iktisatçıların daha çok dar kafalı finansal matematik çalışanlar olması, gerçekten bilimsel faaliyet yapmaya çalışan ve tüm insanlık tarihini tarihsel toplumsal düzleminden hareketle incelemeye çalışan ve yine bu anlamda iktisadi kavramların ve kategorilerin tarihselliğinin farkında olan bilimcilerin dışlanması bu süreç içerisinde sistemin doğası gereği gerçekleşen olgular. Bir olgunun değerinin onun ekonomi-içi (piyasa) bir öğe tarafından belirlenişi, neyin gerçek bilimsel faaliyet alanı olduğunu ve gerçekten bilimsel faaliyetin neliğini belirleyebilir mi? Bu sorunun etik bir cevabını verebilirler ise belki tartışmalarımızı bir yerlere götürebiliriz. Tabi aynı zamanda bu iktidar ilişkileri tarafından biçimlenen kurumsallaşma ile birlikte bilimsel faaliyetin kanalize olduğu alanlarda yapılan çalışmaların sonucunda üretilen teknolojilerin Irak’taki sivillerin üzerine bomba olarak düşüşü de ayrıca tartışılabilir. Böyle bir kapitalist toplumun yol açacağı-açtığı yıkıcı sonuçlar ortada ve tartışmaya izin vermeyecek nitelikte.

Şimdi bir de tüm bunların üzerine üniversitelerin paralı olmasının işi iyice çığrından çıkaracağı ortada. Emekçilerin üzerine daha fazla gidildiği yetmezmiş gibi tam da yukarıda bahsettiğimiz gibi eğitimi sermaye kesiminin kılçıksız “bir koy üç al” mantalitesine esir edecekler. Neticede tüm bilimsel faaliyet birilerinin daha fazla kazanmasının bir aracı olmaya devam ederken aynı zamanda eğitim sürecinin kendisinden de daha fazla kar etmeye çalışacak. Bir koyup üç almak gerçekten tam da bu olsa gerek. Şu süreç içerisinde üretilen bilginin insanlığa karşı ayıplar olarak geri dönüşünün yanında bu bilginin üretimine kadar olan tüm aşamalardan sermaye iliğine kadar emecek. Biz de buna karşı örgütlenince, yazınca çizince beleşçi olacağız[2]. Gülelim mi ağlayalım mı anlayamadım...

Üniversitelerin paralı olması meselesi aynı zamanda Almanya’da da ciddi tartışma konusu ve hükümetlerin bu yöndeki politikaları ciddi itirazlarla karşılaşıyor. Salt buraya has bir tartışma değil bu. Sermaye kesimi artık sadece maliyet unsuru bir girdi-meta olarak gördüğü kalifiye insan gücünün emeği üzerinden kar etmekle yetinmeyecek, aynı zamanda bu emeği kalifiye hale getirirken de hiç bir maliyetine katlanmayacak. Suyundan da istiyorlar yani. Tabi bu da parası olanlar için geçerli, sevgili liberallerimiz olmayanlara da borç verelim demeye başladılar bile zaten. Ohh azıcık da patatesinden koyalım yani. Neresinden tutsak elimizde kalıyor uzun lafın kısası.

Kaldı ki üniversitelerin tek sorunu paralı olması vs. değil. Bilimsel faaliyetin yönünü belirleyen koskoca bir kurumsal dönüşüm söz konusu ve bu dönüşümün sadece bir parçasıdır paralı eğitim. Eğitim sürecinin kendisi de başlı başına sorunlu. Tüm dünyada iktisat özelinde konuşursak ders programları evlere şenliktir. Bilim yapmaktan ziyade sermayeye verimli insan gücü yetiştirmeye odaklıdır. Hayır dediğimiz zaman bu itiraz ettiğimiz paralı eğitim olgusundan daha öte sürecin tümüyle sınırsız kar ve meta üretiminin bir parçası olarak değerlendirilmesine dayalıdır. Radikal bir noktadandır. Öncelikle bunu anlayalım ve belli belirsiz önyargılarla cevap yetiştirmekten çok ciddiye alabileceğimiz okunası şeyler yazalım. Kapitalizmin vahşileşmesi sadece niceliksel bir para hesabının ötesinde niteliksel ve derinlemesine olarak gündelik yaşamın vahşice bizleri kontrol altına almasına dayanıyor. “Parası olmayan ne yapacak?” sorusunun yanında çok genel bir “insanlık nereden geldi?”, “nereye gidiyor?” sorularına dayanıyor. Dolayısıyla milliyetçiliğe ve ırkçılığa karşı çıkıp sonra bunu üreten toplumsal ilişkiler içerisindeki iktidarlara rey verir ekonomi politik araçlara yaslanırsanız, bizler de bu çelişkileri ortaya sermekle yükümlü olmak durumda kalırız.

Tavsiye Edilen Yazılar;

Eğitim ve İstihdam Politikalarına Toplu Bir Bakış – Fuat Ercan
Kapitalizm ve Küreselleşmenin Eğitimle Bağlantıları – Fuat Ercan (Söyleşi)
Neoliberal Eğitim Politikalarının Anatomisi İçin Alternatif Bir Çerçeve – Fuat Ercan
"YÖK Başkanı Yanılıyor: Parasız Eğitim Dünyada Var, Türkiye'de Mümkün" - Fuat Ercan
Üniversite-Sanayi İşbirliği Programının Eleştirisi – Metin Özuğurlu
Eğitim Üzerine – İzzettin Önder

*****

[1] Örneğin bkz. F. Sipahi Tan, “Başkan Benim Kafadan Anlaşılan”, http://www.izlenimler.net, 7 Ocak 2008. Bu konuda çokça başka örnek bulunabilir ki birçok liberal aydın konuyu bu sığlıkta ele almakta epey ısrarlı görünüyor.
[2] Örneğin şöyle bir “beleşçi” protestosu olmuştu bir zamanlar; biz dünyanın “beleşçileri”!...

Kapitalizmin Kökeni Tartışmaları ve Ellen Meiksins Wood

“Kapitalizm bir tarihsel sistem olarak ne zaman ve nerede başladı?” sorusu bugünü anlamak açısından kritik bir önemde. Bize perspektif sağlayacak açılımların bazı tartışmalar vesilesiyle bugünlere kadar gelmesi de söz konusu. Henri Pirenne’nin temellerini attığı nüve düzeyinde bir çıkış ile başlayan tartışmalar günümüze kadar ilerlemiş durumda. Bu yazıda benim asıl yapmaya çalışacağım şey ise bu sorunu tümüyle tartışmaktan ziyade Ellen Meiksins Wood’un tartışmaları özetleyen ve ciddi açılımlar getiren Kapitalizmin Kökeni isimli kitabına dair yapacağım birkaç saptamadan ve ilerlemeden ibaret. Wood’un çağımızın önemli marksist sosyal bilimcilerinden biri olduğunu da hatırlatalım. Uzunca bir süre Monthly Review dergisi editörleri arasında yer aldı. Halen de arada yazar. Ayrıca Negri ile girdiği ulus-devlet tartışmaları da halen güncelliğini korumakta.

Konuya girizgah olması bakımından Pirenne ile başlamak en iyisi. Tartışmalarda Pirenne’ye atfen yapılan hatta daha öncesinde de Smith’in belirttiği ticarileştirme modeli ön plandaydı. Burada kapitalizm aslında feodal unsurların çatlaklarından sızan bir ticari birikimin içerisine sokulmuştu. Pirenne bunu 11. yy.dan sonra Akdeniz’in müslüman istilasından kurtarılması neticesinde Avrupa genelinde artan ticari faaliyetin sonucu olarak feodal kentlerin yanında kurulan görece özgür bir mübadele ekonomisinin hakim olduğu ticaret kentlerinin içerisine sokar. Bu durum bu kentsel yapıyı kapitalizmin mikro ölçeğine sıkıştırmak demektir. Bu durumda çok açıktır ki ticari burjuvazi ve kapitalist aynı unsurlar olarak kabul edilmektedir. Bu ikisinin aynılığı tüm bu teorik çerçevede birer önkabuldür. Bu anlamda sadece kapitalizmin embriyonu önkabulünü içerisinde barındıran ticari sermaye birikiminin feodalizmin çözülmesiyle önündeki engeller kalkmıştır ve bu bağlamda kapitalizm bu tarih üstü önkabul sayesinde doğallaştırılmıştır. Aynı mesele Smith’de salt mübadeleye indirgenerek gerçekleşir. Karşılıklı mübadelenin insanın doğal bir eğilimi olarak kabul edilmesine bağlanır iş bölümü ve manifaktür. Sonuç olarak bu ticarileştirme modelleri marksist literatürün içerisinde de hakimdir ki şu meşhur Dobb-Sweezy tartışmaları bunu gösterir niteliktedir. Wood kitabında tüm bunlardan bahsediyor ki bence gayet iyi bir özet geçiyor bu bakımdan. Fakat Dobb-Sweezy tartışmalarının ardından Robert Brenner’in Past and Present dergisinde 1976 yılında yayımlanan “Agrarian Class Structure and Economic Development in Pre-Industrial Europe” (Sanayi Öncesi Avrupa’da Tarımsal Sınıf Yapısı ve Ekonomik Gelişme) isimli makalesi kapitalizmi doğallaştıran ve tarih üstü bir konuma yerleştiren ticari modellere ciddi eleştiriler yüklüyor ve bu yaklaşım Wood’un kitabında açıklamaya çalıştığı zemini teşkil ediyor. Bu arada Brenner’in feodalizmden kapitalizme geçiş tartışmalarının ikinci raundunu başlattığını ki yine literatürde yeri büyük olan bu tartışmaların The Brenner Debate isimli kitapta toplandığını belirtelim.

Wood kitapta ayrıca Marx’ın gençlik dönemi eserleri olan Alman İdeolojisi ve Komünist Manifesto ile olgunluk dönemi eserleri olan Grundrisse ve Kapital arasındaki farka değiniyor. Alman İdeolojisi’nde ve Manifesto’da Marx’ın ticari burjuvazinin feodalizmin prangalarından kurtulmasına verdiği öncelik okuyanlar için neredeyse açıktır. Fakat yine bununla birlikte belirtmemiz gerekir ki tarihsel materyalizmin ilk ve en kaba biçimdeki ifadesini de ilk olarak Alman İdeolojisi’nde görürüz ki bu yapıtın temel sorunsalı genç Hegelcilerin maddi düzleminden kopuk idealist görüşlerinin eleştirisidir[1]. Gelgelelim bu görüşten bir kopuş bağlamında değerlendirilebilecek olan Grundrisse ve Kapital’de sermaye ısrarla bir toplumsal bir ilişki olarak tanımlanır. Ve her toplumsal ilişki gibi tarihseldir. Wood bir marksist olarak bu kanalı takip etmiş ve gerçekten marksist yöntem olarak ifade edebileceğimiz bir biçimde kapitalizmi ve onunla birlikte ortaya çıkan burjuva rasyonalizmi olgusunun kökenini belli bir tarihsel durağa yerleştirmiştir. Dolayısıyla kapitalizm tarihin belirli bir anında belli koşulların bir araya gelmesiyle belli bir coğrafyada tesadüfen ortaya çıkmıştır ona göre. Hatta Dobb’un Sweezy’e karşı önceliği kırsal kesime atfetmesini ciddi bir ilerleme kabul etmiştir. Fakat Dobb’un da topu kırsala atmasının yanında sınıf çelişkilerine tanıdığı önceliği küçük meta üretimi olgusuna bağlaması söz konusu. Kapitalizm ise Dobb’a göre küçük meta üretiminin ilerlemesi ve sermayenin temerküzü ile birlikte ortaya çıkmış ve yayılmıştır. Fakat Wood kitabında küçük meta üretimi ve kitlesel mülksüzlüğün sürüklediği kapitalizmin arasındaki farkın salt niceliksel olmadığını, niteliksel bir farkın da olduğunun altını çiziyor.

Kitaptaki çok önemli bir nokta da prekapitalist piyasa ile kapitalist piyasa arasındaki farka vurgu yapması. Kapitalist piyasaları, kapitalizm öncesi piyasaların salt ticari kara yani ucuza alıp pahalıya satma anlamına gelen temlik karına dönük fırsatçı niteliği ile değil, emek üretkenliğini artırmak baskısıyla üretim yöntemlerini dönüştüren rekabetçi zorunluluklar içeren niteliği ile tanımlıyor. Bu vurgusu bence çok önemli olmakla birlikte birçok özgül koşulun zorunluluk olarak piyasaya geçişin İngiltere’de gerçekleşmesi anlamında İngiltere düzlemine de rahatlıkla oturtulabilmesi anlamında da önemli. Kitapta buna da ciddi bir bölüm ayrılmış. Bir de kapitalist piyasanın zorunluluk olarak tüm sınıfları üretim ilişkileri çerçevesinde kendi mantığına tabi kılmasına paralel olarak düşünce tarihindeki derin dönüşümleri de inceliyor. İngiltere özelinde tarımsal kapitalizasyon sürecinde temlik karının yanında (merkantil mantık da diyebiliriz) üretim yöntemlerinin dönüşümünün zorunluluğu Locke’un mülkiyet teorisinde yer buluyor. Bu konu bence emperyalizmin meşruiyeti açısından önemli olduğundan kitaptan alıntılamak yerinde olacaktır.

“Öyle görünüyor ki, Locke’ye göre mesele, bu türden emek faaliyetinden daha çok emeğin karlı kullanımıyla ilgilidir. Örneğin, Amerika’daki acre’ın değerini hesaplarken yerlinin çabasından ve emeğinin maliyetinden söz etmez, ama yerlinin bir kar elde edememesinden söz eder. Diğer bir ifadeyle, mesele bir insanın emeği değil, ama mülkün üretkenliği, onun değişim değeri ve ticari kara uygulanışıdır.” (sf. 123)

Locke’a göre bir toprak parçasına sahip olmanın tek koşulu onu emeği ile ekip biçmesidir. Kısaca toprağı emeği ile doğal halinden çıkardığında toprak onun doğal mülkiyeti haline gelir der, fakat kitabına başlarken “Tanrı dünyayı insanlara ortak olarak verdi” demeyi de ihmal etmez. Tüm çabası buradan bireysel özel mülkiyete nasıl varacağını tartışmaktan ibarettir. Fakat burada toprağı işleme argümanı Wood’un üzerinde ısrarla durduğu gibi ıslah üzerinden şekillenir. Toprağın karlı hale getirileceği özel mülkiyetin ortak mülkiyete üstün geleceğini işler. Tabi verimlilik ve ıslah ideolojisi çerçevesinde (burjuva rasyonalizmi de desek yanlış olmaz herhalde). Buradan da toprağı daha verimli işleyenin bireysel mülkiyet hakkının meşruiyeti fikrine varır.

“Bunun, sadece yerli üretim ilişkileri için değil, ama göreceğimiz gibi, mülklere sömürgeci elkoymanın haklı çıkarılması açısından da çıkarımları vardı.” (sf. 123)

Yine uzun bir alıntı yapalım,

“Ünlü ve çok tartışılan bir pasajda Locke, ‘Atımın ısırdığı ot, Uşağımın kestiği Çim, ve başkalarıyla ortak biçimde hakkımın olduğu herhangi bir yerde kazdığım Maden, Mülkiyetim olur...’ diye yazar. Bu pasaj ve Locke’in ücretli emek görüşüyle (çimi kesen uşağın emeği) ilgili çok şey yazılıp çizildi. Ama pasajla ilgili gerçekten çarpıcı olan şey, Locke’nin ‘Uşağımın kestiği Çim’i ‘Kazdığım Maden’ ile eşdeğer olarak ele almasıdır. Bu, benim, efendinin uşağımın emeğine el koymam değil, ama bu el koymanın ilkesel olarak, uşağın çalışma faliyetinden farklı olmaması anlamına gelir. Kendi kazışım, bütün niyet ve amaçlara rağmen uşağımın kestiklerine el koymamla aynıdır. Önemli olan nokta daha ziyade toprağını üretken kullanıma sokan, bir başkasının emeğiyle de olsa onu ıslah eden toprak sahibinin en az emek sarf eden uşak kadar – belki de ondan daha fazla – çalışkan olmasıdır.” (sf. 124)

Burada açık bir şekilde Locke ve özel mülkiyetçilerin içinden çıkamayacakları epey zorlu bir sorun vardır. Ancak bu durum kapitalist üretim ilişkilerinin ve hızla dönüşen mülkiyet biçiminin olumlanması anlamında ıslah nosyonunun ve piyasanın kar saikinin zorladığı rasyonalitenin zorunlu bir sonucudur. Yeni bir mantıktır.

Kitapla ilgili daha fazla ilerlemeyeyim ancak son bölümlerde kapitalizm-ulus devlet ve modernite-postmodernite tartışmasını yaptığını belirteyim. Son olarak eklemek gerekirse kitabı çeviren A. Cevdet Aşkın da gayet iyi bir işe imza atmış. Son zamanlarda okuduğum ve içerisinde doyurucu tartışmaların yapıldığı ve serildiği iyi bir kitap Kapitalizmin Kökeni. Buradan tartışabileceğimiz epey önerme çıkartabileceğimiz kesin.

****************************

[1] Yeri gelmişken belirtelim bu kitabın Sol Yayınları tarafından yapılan Türkçe çevirisinde orjinalinde olan ve Max Stirner’ın eleştirisine ayrılan uzunca bir kısım yoktur.

Nerelerde Geziyorum?

Düşünceler sitesinde bir yorumcu arkadaşımız (MisterNo) eline geçen mim fırsatını benden yana kullanınca takip ettiğim bloglar, köşe yazarları ve dergiler konusunda bilgiler vermem gerekti. Ne yalan söyleyeyim çok da içimden geliyordu böyle birşeyi yapmak. Aslına bakılırsa blog olarak da yazılı basın olarak da öyle çok fazla takip ettiğim yayın yok. Düzenli kitap okumayı tercih ediyorum. Hem daha bütünlüklü oluyor, hem de entelektüel perspektifimi genişletiyor. Nereden ilerlersem ilerleyeyim karşıma birsürü yol çıkıyor. Sorular azalacak diye beklerken artıyor, zaten entelektüel serüvenin en çekici yanı da bu benim açımdan.

Yazılarımın büyük kısmına vakıf olanlar tarafından takip ettiğim bloglar tahmin edilebilir. Yazı sıklığı ne olursa olsun hemen hemen hergün girdiğim ve tartışmalarda derinlikli ilerleme imkanı olduğundan yorum bırakmakta can attığım bloglar olarak Budalaca, Çarpım Tablosu, Jormungand, Frimus, Mutlak Töz’ü söyleyebilirim. Yorum bırakmasam da Çalışamıyoruz ve Seyrüssefer’i takip ederim. Artık açılacağı haberi ile beklenti içine girdiğim Jazzetta’yı da takip ederdim, açılırsa tekrardan devam edeceğim. Çok sık girmesemde üç günde bir ne var ne yok diye girdiğim Eleştirel Medya Günlüğü’nü de eklemem lazım listeye. Yazarı arkadaşa kırgın olsam da bakıyorum. Bunlar fikren dirsek temasında olduğum bloglar bir de tam olarak yanlarında duramayacağım perspektifleri olan fakat samimiyetleri ve bana katabilecekleri dolayısı ile takip ettiklerim var. Bazı yazıları ile beni şaşırtan ve kızdıran Düşünceler, samimiyetine inandığım ve bence liberal perspektifi dolayısı ile eleştirelliği dünya sistemi bağlamlı olarak epey sınırlı kalan Derin Sular[1], Türkiye’deki otoriter zihniyeti mizahi bir yaklaşımla deşifre eden ve kendi deyimiyle laf ola beri gele türünden yazılar yazan İzlenimler, yine son dönemlerdeki Kürt sorununu ele alışları açısından şaşırdığım Derin Düşünce, ayrıca zaman zaman yokladığım Müzmin Anonim, Uçan Balık diğer takip ettiklerim arasında sayılabilir. Tabi arada baktığım daha çok blog vardır ancak toplam liste bunlara tekabül ediyor. Unutmadan uzmanlık alanlarına dair yazdıklarından dolayı birçok zaman eksenlerinin kaydığını düşündüğüm A. Selim Tuncer ve Zeynep Özata’yı da ekleyeyim takip ettiklerime. Özellikle Selim abi ilgi konum oluyor bu kaymalarıyla benim için.

Blog yazarken güncelleme konusunda sıkıntılar yaşıyorum. Kafamı derleyip toparlama ve bütünlüklü ifade etmek konusunda ayrıca bir çaba harcadığımdan sürekli yazmak benim için zor oluyor. Yoksa merkez medyanın yazarlarının gündelik değerlendirmeleri gibi yalap şalap eksensiz bir yazı girmek gereksiz bir durumdur benim bakış açımdan. İhtiyaç duyarsam ve bu ihtiyaca binaen mevcut olguyu bir dizi ilişkinin içerisine oturtursam ancak yazının bir anlamı olacaktır, yoksa şu iyi şu kötü demek için yazmayı gereksiz buluyorum. Bir yazı ile bitirilebilecek işi on tane içi boş yazı ile saçmalayarak sermek merkez medyanın işidir, benim değil...

Ayrıca blog tutmaktan çok memnunum. Tolga, Kaçakkova, MKY, Friedrich Camus gibi birçok birikimli arkadaşla blog üzerinden radikal eleştirel bir konumdan tartışma imkanı buldum ki yukarıda da ifade ettiğim gibi kaçabileceğim limanlar oldular bu insanlar sanal alemde benim için. Pek çok tartışma alanı açabiliyor ve sonuna kadar götürebiliyoruz bu arkadaşlarla, tartışmalar ayrım noktalarına geldiğinde bile inanılmaz bir haz alıyorum. Belli ki aynı yerlerden bakıyoruz hayata, sınırlarımız olmuyor tartışırken. İster istemez bakış açılarımızdan her yere bulaşıveriyoruz.

Bunların haricinde selüloz olarak gazete almıyorum. Bu durum devam eden öğrenciliğimle de alakalı. Onun haricinde tez okumalarım bir günüm içerisinde epey vaktimi alıyor, keyif alıyorum tez konumdan açıkçası. Fakat özellikle kahvaltıdan sonra kahvemi elime alıp Radikal’e, Zaman’a, Milliyet’e, Hürriyet’e neler yazıyor diye bakıyorum. Ama o kadar. Onu haricinde Bianet’e uğramadan kendimi eksik sayıyorum, bütün yazıları okuyorum oradaki der isem herhalde abartma sayılmaz. İnsan sevgisi anlamında ele alınan bir hümanizm bağlamında kesinlikle Bianet en iyisi[2]. Militarizme ve Kürt Sorununa duyarlılık ve tutarlılık açısından en demokratik yaklaşım orada, sorumlu bir gazetecilik örneği sergiliyorlar tüm eleştirebileceğimiz yanlarına rağmen. Evrensel’e bakıyorum sonra, düzenli takip ettiğim bir köşe yazarları yok ancak Fuat Ercan ve İzzettin Önder yazar ise kesinlikle okumadan geçmiyorum. Özellikle yakından tanıştığımız Fuat hocanın benim açımdan çok özel bir yeri olduğunu belirtmeden geçmemek lazım. Bence Türkiye’de en tutarlı, bütünlüklü ve açıklayıcı analizlerin sahibi odur. Sonra Sendika’ya günlük olarak bakarım, yazarlar karışıktır orada fakat çok yakın bir arkadaşımın abisi olması vesilesiyle tanıdığım Umar Karatepe’yi yazdıkça takip ederim. Gerçekten çok iyi yazıyor. Son yazısı da tam ibretliktir[3]. Yine sol görüş içerisinde pek tutmadığım bir yerde de dursalar Sol’a günlük olarak bakarım.

Yukarıda dayanamadan bahsettiğim yazarların dışında merkez medyaya yüzümü döndüğümde takip ettiğim yazarlardan da bahsedeyim. Radikal bu anlamda iyi bir yerde benim için. Murat Belge, Yıldırım Türker iyi takip ettiklerimden ve tabii ki severek okuduklarımdan. Nur Çintay’ı da mümkün mertebe okumaya çalışırım. Radikal 2’den Baskın Oran ve Ahmet İnsel’i sürekli eleştirerek okurum. Gerçi hepsini severek okusam da şimdi giremeyeceğim daha önce bahsettiğim sebeplerle katılmadığım görüşleri vardır. Baskın Oran’ın emperyalizm üzerine yazdıkları genel olarak hiç katılamayacağım şeyler oluyor. Yöntemsel sorunlara sahipler Radikal 2 ve Birikimciler. Fakat Radikal 2’de ilgimi çeken tüm yazıları okurum. Sol’da pazar günleri yazan Türkiye’nin en iyi sosyal bilimcilerinden biri olarak gösterebileceğimiz Korkut Boratav’ı okurum. Hürriyet’ten hiçbir yazarı takip etmem ancak arada ne yazıyor diye Özdemir İnce’ye bir bakarım. Pek ciddiye alınacak türden biri değildir, fazlasıyla da dar kafalıdır, hiç beni yanılmamıştır bu konuda sayın İnce. İktisatçıları okumayı uzun zaman önce bıraktım, hepsi umutsuz vaka... Parasal ilişkileri ve teknolojiyi tüm düzlemlerin üzerinde tutup birer fetiş haline getirdiklerinden ne yazacaklarını bile önceden tahmin edebiliyorum. Toplumsal ilişkilerin bütünü konusunda iktisatçıların tümü kördür. Burjuva sosyal bilimsel ideolojinin dar kalıplarını aşamıyor hiçbiri. Bence geçiniz...

Zaman gazetesinde 27 Nisan muhtırası esnasında birçoklarının demokrat sandığı Mümtazer Türköne’nin militarist-faşist yayılmacılığa rey veren türde yazılar yazmasından sonra kafamda saç kalmayacağı korkusu ile hareket etmeye başladım[4]. Arada bile olsa takip etmiyorum. Zira AKP’nin ordu ile şimdilik anlaşmasının yankıları kendisine de ulaşmış. Hükümetten ve dolayısı ile yeni yükselen burjuvaziden yana tavır alınca demokratlık da bir yere kadar gidiyor tabiatıyla. Boşuna burjuva demokrasisi diye yazmıyormuşuz, varmış bir bildiğimiz demek ki. Mümtazer Türköne’nin tarafımdan eleştirisi daha uzun sürer, şimdilik bırakıyorum.

Dergileri tezim dolayısı ile neredeyse bıraktım. Arada sırada Monthly Review ve Birikim alıyorum o kadar. Bir de İktisat Dergisi var. Piyasa’ya da arada bakardım ancak tez girince araya hepten bıraktım. Çok dikkate değer bulmadığım, sadece oradaki tartışmaları da takip etmek için aldığım bir yayındır. Mümkün mertebe kopmamaya çalışıyorum hiçbir düşünce okulundan. Bir de dergi sayılmaz ancak MRZine.Org’da ilgimi çeken yazılar çıktıkça okuyorum.

Bende durum budur. Mim hakkımı ise Budalaca’dan yana kullanıyorum. Gerçekten merak ediyorum neleri takip eder, ne yapar. Umarım pasa cevap gelir de merakımızı gideririz birazcık.
*****************

[1] Şimdi derinlemesine girmek yersiz olur ancak Serdar bey’in resmi ideoloji eleştirisi ulus-devlet ve kapitalizm eksenine oturtulamadığından dünya sistemi bağlamında eleştirilerinin bir ayağı hep eksik kalıyor diye düşünüyorum. Karşı çıkışındaki samimiyetine inanıyorum ancak son yazı dizisinde epey tartışmalı bir psikoloji bilimini arkasına alarak özcü bir “insan tanımı”ndan hareket edişi çok tartışmalı diye düşünüyorum. Birbirleriyle birçok karmaşık bağ ile bağlı olan bir dizi ilişkiler setini birbirinden kopuk bir mentaliteyle ele alışı eleştirelliğini yöntemsel olarak sınırlıyor yazarın. Yeri gelmişken belirteyim dedim. Belki daha sonra derinlemesine tartışma imkanı bulurum.
[2] Salt “insan sevgisi” bağlamında kalındığı müddetçe benim açımdan bir sorun yok. Ancak insan merkezli bir düşünüş biçiminin eleştirisi olarak teorik bir anti-hümanizm mümkün olabilir. Bununla ilgili bir tartışma için bkz. Kacakkova, “Hümanizme Teorik Reddiye”, http://mutlaktoz.wordpress.com/, 15 Nisan 2007. (kacakkova atıfı da bir acayip durdu bu arada)
[3] Umar Karatepe, “Kardelen Ayşelerin Gerçek Şarkısı”, http://www.sendika.org/, 25 Ekim 2007.
[4] Hemen örneğini göstermek gerekirse bkz. Mümtazer Türköne, “Zor Oyunu Bozar mı?”, Zaman, 19 Ekim 2007.

Silahlara Veda...

Uzun zamandır televizyon izlemeyi bıraktım. İstesem de izleyemiyorum. Bu yazıda da analiz falan yapmayacağım zaten. Savaş... Savaşın tüm acılarına ve yıkıcılığına rağmen “teröre hayır” adı altında savaşın ve yayılmacılığın değişik bir biçimi sergileniyor. Ölenler yetmezmiş gibi yenileri isteniyor. Pekala “savaşa hayır” ve “artık barış ve demokrasi istiyoruz” demek yerine neden bir intikam duygusu dillere hakim oluyor, anlamak güç. Savaşta temiz taraf olmaz, savaş tüm tarafları kirletir. Ellerimizi kirletmeye ne kadar da meraklıymışız meğer. Faşizan bir ruh hali tüm medya tarafından ısrarla pompalanıyor, neyin siyaseti neyin haberi bu?

Sorunun savaşla çözümleneceğini zanneden ve hepimizin bir zamanlar ruhumuza yerleşmiş olan taraflarımıza seslenen ve histerik bir coşkuyla 80 yıllık bir sorunu hasır altı eden bir anlayışla hangi sorunun üstesinden gelebileceğimiz de fazlasıyla sorgulanması gereken bir durum olarak karşımızda duruyor. Kürt sorunu ve demokratik haklar üzerindeki baskının hafifletilmesi, çözüme yaklaşmak olacağı yerde savaşın ve militarizmin sonu gelmez çağrılarına kaptırıyor insanlar kendilerini. Biri yetmez, bir oğlum daha... Peki ne kadar ve nereye kadar? Ya merkez medya, o elleri ve kolları baştan aşağı kirlenmiş sermaye medyası ne yapıyor? Adı üzerinde zaten, “sermaye medyası”, güç ilişkilerinde nerede konumlanırsa oradan üfürüyor. Yanda geçtiğimiz günlerden birinde yakaladığım Milliyet gazetesinin bir haberinin başlığına dikkatle bakın, ne demek istediğimi anlarsınız.

Geçenlerde izlediğim bir haber bülteninde Gazi Mahallesinde son olaylardan sonra toplanan bir grubun protestosunun “hainler taşkınlık yaptı” başlığında yayınlanmasının ardından polisin kendilerine “gereken” karşılığı verdiği söylendi. O an kendimi Orwell’ın meşhur eseri "1984"ün içinde hissettim. Bir distopyada yaşıyordum. Saatler 21.00-22.00 aralığındaki herhangi bir anı vurduğunda perceremin dışından gelen seslerle kitabımı elimden bırakıyordum her akşam, dışarıda upuzun kalabalıklar hep bir ağızdan aynı şeyleri tekrar ediyorlardı, nefretleri vardı, ben ise barış isteyen bakışlarımla sürekli onlara bakıyordum, her gece. Peki bu şiddet değil miydi?

Hafta boyunca tvlerden yapılan kışkırtıcı haberler şiddet değil miydi? Artık kimse Kürtlerin yaşadığı sıkıntıları ve demokratik talepleri konuşmuyordu, savaşın nasıl kazanılacağı üzerine türlü türlü taktikler masa başına seriliyordu, “terörün” “içerideki” ve “dışarıdaki” uzantıları bitirilmeliydi. Peki şiddeti doğuran sorunun kendisi ortalıkta durmuyor muydu? Silahlı şiddete zemin sağlayan bir sistem ortadayken hangi kılıç döğüşü bizlere barışı getirecekti. Silahlara veda demeli artık. Tez vakitte. Savaş iki tarafı da kirletti, devam ettikçe bizler de kirleneceğiz. Biz kim? İçerisi kim? Dışarısı kim? Kullanılan kavramlar bile kendilerini açık etmeye yetiyor zaten. Savaş belli ki içerideki muhaliflere karşı da veriliyor aynı zamanda. Ben ise savaşa hayır, inadına barış ve demokrasi demeyi tercih ediyorum. Aynı “Hepimiz Hrant’ız, Hepimiz Ermeniyiz!” demeye devam ettiğim gibi...

*Askeri Çözüm Yok: Ne Kürt Sorunu, Ne Türk Sorunu İçin – Ertuğrul Kürkçü
*Türkiye’de Gündelik Hayatın Olağanı: Faşizm – Fırat Dinç
*Bırakalım Herkes Siyaset Yapsın, Silahlar Sussun – Rüstem Avcı
*Hayatımız Zamanaşımı – Yıldırım Türker
*“Tadında Bırakma”yı Bilmemek – Baskın Oran

Yeniden...

Bugün bir toplantı vesilesiyle dışarı çıktım evden. İki üç gündür pek dışarı çıkmıyordum. Hem biraz tez için okuma yapmak hem de geçtiğimiz haftalarda ufak da olsa yaşadığım hareketliliği bastırmak maksatlı bir kapanmaydı sanki bu. Sonbaharın gelişinden olsa gerek geçmişin izini süren bakışlarla çevreyi seyrederek bindim metroya. Konak’ta indim, bir kitapçıya girdim. Göz gezdirirken tam da sözleştiğimiz gibi arkadaşımla buluştuk, kitapçıda bir çay içtik ve kitaplarımı daha ucuza alabileceğimiz bir yere gidip almam gereken kitapları aldım ve sonrasında da toplantıya gittik. Toplantı bitti ve çıktık.

Nedendir bilinmez, sonbahar akşamlarının karanlığı ve serinliği, özellikle de mevsim başıysa geçmişiyle ve yaşanmışlığıyla yüzleştirir insanı her nesneye bakışında. Onlardan yaşanmışlığına, ruhuna dokunan anlamlar çıkartır. İçinde en sevdiğin şarkılar çalar en aşklı anlarına dair. Bu şarkılar içimde çalarken, bakışlarım gözleri delerken ve beni yorarken, çıkışta bir vesileyle oturduğumuz yerde bir hocama eşlik etmek için biramı içiyordum. Fazla oturmayacaktım zaten, hızlı hızlı içiyordum kendimce, konuşmaların eşliğinde soğuk rüzgar yüzüme öyle bir vuruyordu ki dondurmak istiyordum o anı. Bir yüz, en derinlerden aklımı alıyordu, geçmişten gelen ve hiç bırakmayan. Herşey hatırlatıyor diyoruz ya, zamansız sonbaharın hikmeti. O sırada beklenen dört misafir geldi. Biriyle el sıkıştık ve kısa bir an için de olsa yüzyüze geldik, o kadar güzeldi, saçları siyahtı ve etkileyiciydi ki, en derinlerden gelen haykırışım beynimde çakıyordu, yine o yüz. Yine o yüzdü aklıma gelen, yine en anlamlı yerde ve zamandaydı. Buradaydık...

Sevmek kimi zaman rezilce korkuludur
İnsan bir akşam üstü ansızın yorulur
Tutsak ustura ağzında yaşamaktan
Kimi zaman ellerini kırar tutkusu
Birkaç hayat çıkarır yaşamasından
Hangi kapıyı çalsa kimi zaman
Arkasında yalnızlığın hınzır uğultusu

[Attila İlhan / Ben Sana Mecburum]

*******************************
Budalaca! Senin dizelerin hangisi bu aralar... Anarşist dost bir dokundu bin ah işitti belli ki!

Apolitik Siyaset veya Burjuva Demokrasisi

Günümüzde siyasal alana dair yapılan analizlerde dikkat çekilebilecek bir unsur, siyasal olan ve ekonomik olan ayırımı. Bu ayırımın bu kadar net yapılabilirliğini liberal paradigmanın hakimiyetine bağlamak olası. Bu biçim sola da ucundan kıyısından sirayet etmiş durumda. Söylemde hakimiyet kuran bu biçim maddi zeminde de işlevini yerine getirmekte. Siyasal alanın geniş kitlelere dayanmasının önünü tıkayan bir tıkaç olmasının yanında bu alanı daraltıcı bir işlevselliğe de sahip politika yapma biçimlerinin üretim ilişkilerinin günümüzde geldiği aşamanın bir sonucu olduğunu rahatlıkla ifade edebiliriz.

Netice itibariyle söylemler düzeyinde şekillenen ve sembollerle kitlelere seslenişin ve bu sembollerin yeniden sürekli olarak siyasal sahneye çıkışının ve bu sembollerin çatışmasının farklı sınıfsal-grupsal çatışmalarının bir görüngüsü olduğunu ifade edebiliriz. Bu bağlamda ekonomik olan ile siyasal olan zaten birbirine girmiş vaziyette ve bu kodların acilen deşifre edilmesi gerekliliği kendisini hissettirmektedir. İktisatçıların tam da bir ikiyüzlülük örneğiyle sürekli dile getirdikleri siyasetin ekonomiye müdahale etmemesinin “gerekliliği” aslında siyasal alanın sürekli olarak geniş kitlelere kapatılması anlamını taşıyor. Ekonomik olan piyasaya sıkıştırıldığı ölçüde burjuva parlamenter demokrasisinin ne menem bir demokrasi olacağı gözümüzde rahatlıkla canlanabilir ve hatta sivil anayasa çalışmalarına bu gözlükten de bakabiliriz. Seçim öncesinde bilinçdışına hitab eden kodlar kişileri sınıfsal dayanaklarından kopardığı ölçüde kendi gerçekliğinden soyutluyor ve kendi gerçekliği ölçüsünde siyasal alana dahlini olanaksız kılıyor. Sınıfsal ilişkilerin odağında yer alan bir piyasa sürecinin kendine has bir takım kurallarla işlemesi veya işlevsellik kazanması, yaratılan bu kodların bir takım çatışmalar vesilesiyle iktidarın yeniden üretilmesine bir gereksinmedir. Bu çatışma düzeyi ve ilişkisi, sistemin de yeniden üretiminin başat bir unsurudur aslında. Bu bağlamda sınıfsal ilişkiler bu kodlamalardan bağımsız değildir çatışmayı ve sistemi yeniden ürettiği ölçüde.

Fakat insanların gündelik hayatlarında siyasete katılımı bu simgesel ve kodsal düzeyde oluyor ki işin can damarı da zannedersem burası. Fakat bu simgesel düzlemden maddi zemine dair açıklamalar o kadar da net yapılamıyor. Yani ikisinin arasındaki ilişkinin biçimine dair kurgular zaman zaman çelişebiliyor. Açıkçası benim psikanalize ihtiyaç duyduğum nokta tam da bu bilinçdışına dair noktalar. Resmi ideolojinin yaratabildiği zihinsel tahrifatın ve sınıfsal zeminden kopartılan insanın gerçekliğine dair içeriğinin orada bulunabileceğini düşünüyorum. Her neyse.

Yukarıda da ifade ettiğim ekonomi-siyaset söylem bazındaki ayrışmasının bizleri getirdiği nokta ve işlevi belli. Maddi süreç içerisindeki rolü belli bir durum bu. Bu durumda iktisadi alan hızla politikleştirilecek sermayenin organik aydınlarının söylemlerinin tersine, politikleştirilmeli.

Var olan demokrasinin bu biçimi ki burjuva demokrasisi diyebiliriz rahatlıkla, kendi gerçekliği ölçüsünde siyasal alana dahli olanaksız kılıyor dedik. Zaten yaratılan kodlar düzeyinde siyaset yapıldığı için emekçilerin, çalışanların mücadelesi daha baştan kaybediliyor her seferinde. Ancak hazır aklıma gelmişken hatırlatmak gerekir ki bu semboller dünyasını salt sınıfsal gerçekliklere indirgemek de bana pek olası gelmiyor. İktidar odaklarının simgesel dünyaya ciddi bir etkide bulunduğu ise reddedilemeyecek bir gerçeklik. Asıl zorluk ise bu noktada. Simgesel düzlemde yaratılan yapay siyaset biçimlerinin etkisi ortada iken sınıfsal siyasetin etkinliği nasıl sağlanacak? Kitle iletişim araçlarının önü alınamaz yükselişi teknikle birlikte iktidar aygıtını da sürekli büyütüyor ve büyüttüğü ölçüde de semboller dünyasını genişletiyor ve daha da rahat kullanılabilir bir alan yaratıyor kendisine. Bu genişleme ölçüsünde bahsini ettiğimiz geniş kitlelerin siyasal alanda etkinlikleri de daralıyor.

Eskiden sadece Kemalizme dair geliştirebileceğimiz kendine has geç kapitalistleşmiş burjuva demokrasi biçimi bugün daha çok kitaba uymaya başlayan burjuva biçimiyle başka bir şekil alıyor. Fakat öz olarak birşeylerin değiştiğini söyleyemeyiz. Siyasal alan yine birçok kesime fazlasıyla kapalı. Maddi gerçekliklerin siyasal gerçekliklerle örtüşmediği yerde dillere pelesenk olan bireysel haklar da esasında hiçbir anlam ifade etmiyor. Çünkü kitleler bu haklarını kullanacak maddi koşullara ve araçlara sahip değil.[1] Süreçle birlikte giderek daha çok daralan siyasal alan ile birlikte bunun mümkünlük koşulları da daralıyor.[2] Belirli kodlarla siyaset yapma pratiğinin ne tür bir karşılama biçimiyle geri çevrilmesi sorunu da belleğimi fazlasıyla meşgul ediyor. Belki buradan yaklaşmak taktiksel gelebilir ama bir o kadar da gündelik yaşamımıza kadar giren pratiğin bir yansımasını ve uzantısını oluşturan bir siyaset biçiminin parçası bu durum, dahası mevcut sistemin koşullandırdığı bir zemin diyelim, bir nevi siyaset yapmanın koşulu. Televizyonlar ve kitle iletişiminin geldiği aşama sadece iş zamanının kontrolüne dönük değil, boş zamanın kontrolüne dönük taraflarıyla da siyaset yapma biçiminin bir parçası. Televizyonlarda her daim oynatılan şeyler sadece ahlaki kodlamaları yeniden üretmekle kalmıyor aynı zamanda da siyasal alanda çatışmayı yeniden üretecek kodları da bizlere veriyor. Bu durum da iktidar aygıtının bu çatışma üzerinden yeniden üretilmesi ve büyümesi sonucunu doğuruyor. Şimdi siyasal olan ile ekonomik olanı ayırmanın güdük bir söylem olduğu bir gerçektir artık. Fazla ciddiye almaya bile gerek yok. Neticede bu durumu üreten bir maddi gerçeklik siyasal olanla birliktedir, onunla anlamlıdır, hatta bu ayırımın kendisinin anlamsız olduğu iddiasını da olgunlukla karşılarım. Bu ilişkiler setinden bir kısmını çekip buna ekonomik diyemeyiz. Bu işin bir kısmı tabii ki.

Haydi şimdi de bu anlatım üzerinden sivil anayasa tartışmalarına bakalım isterseniz. Ne göreceğiz dersiniz?[3]
************************

[1] Bu konuda daha önce yazmış olduğum bir yazı için bkz. “Bireysel Haklar ve Kapitalizm: Düşman Kardeşler”, 29 Aralık 2006.
[2] Yeri gelmişken belirtelim, tam da bu nokta ekseninde kesinlikle okunması gereken bir başka makale için bkz. Fuat Ercan, “Daralan Alanda Paslaşmalar: Siyasal Olan ve Siyasal Alan Üzerine Düşünceler”, İktisat Dergisi, Temmuz 2007, Sayı: 487.
[3] Yazının birçok noktaya aynı anda değinmeye çalışan karmaşık üslubu için sadece bir özür dilemek gelir içimden. Maksat birçok noktayı tartışmaya açmak ve derinleştirmektir nihayetinde.